valur brynjar antonson skrifar

Okkur þykir vænt um gæludýrin okkar. Við gefum þeim nöfn og þau svara kalli okkar. Við gleðjumst með þeim þegar þau leika sér og finnum til með þeim þegar þau eiga bágt. Þau virðast hafa persónuleika. Gæludýrin kunna ekki að tala en okkur finnst að þau hagi sér oft alveg eins og menn. Er þá rétt að segja að manneskjan sé æðri vera en dýr? Hvers vegna er rangt að drepa mann en ekki dýr?

Segjum að þú eigir hund að nafni Kátur sem þér þykir mjög vænt um, en líka að þú eigir lítinn bróður sem heitir Jón. Jón er óttaleg frekja og hann fer oft í taugarnar á þér. Einn daginn þegar þú ert að passa bróður þinn og foreldrar ykkar eru ekki heima kviknar skyndilega í íbúðinni. Jón sefur vært í rúminu sínu og Kátur í öðru herbergi. Þú hefur einungis tíma til að bjarga öðrum þeirra. Hvor þeirra yrði fyrir valinu?

Ef húsið þitt brynni, hvorum myndir þú bjarga, skemmtilega fjölskylduhundinum eða leiðinlega bróður þínum?

Það eru hverfandi líkur á að þú bjargaðir Káti og skildir litla bróður þinn eftir í brunanum. En hvers vegna? Það eru ýmsar hugsanlegar skýringar til á því. Ein þeirra byggir á þróunarkenningu Darwins (1809-1882) og kenningum félagslíffræðinga eins og Richard Dawkins (1942-). Í þær milljónir ára sem dýr hafa lifað á jörðinni hafa aðeins þau dýr lifað af sem „hugsuðu“ sérstaklega vel um genin sín. Og þú og ég eru afkomendur þessara dýra alveg eins og allir aðrir menn. Gen Jóns bróður þíns eru mjög lík þínum eigin genum, mun líkari en gen ykkar Káts. Þess vegna hugsarðu fyrst um að bjarga sjálfum þér og Jóni.

Svo eru til félagsfræðilegar skýringar í anda G. H. Mead (1863-1931) á því hvers vegna fólk tekur fjöldskyldumeðlimi fram yfir gæludýrin sín. Alveg síðan þú manst eftir þér hefurðu tilheyrt fjölskyldu. Þú kannt að tala því að foreldrar þínir kenndu þér það og þú hefur líka tileinkað þér gildi þeirra. Þú ert kannski ekki alltaf sammála fjölskyldu þinni en þér finnst mjög mikilvægt að hún hlusti á þig og viðurkenni þig sem persónu. Ef þú ættir ekki fjölskyldu og vini værir þú ekki þú, alveg eins og ef þú hefðir aldrei átt spegill myndirðu ekki vita hvernig þú litir út.

Þessar útskýringar segja þér heilmikið um hvers vegna þú myndir bjarga bróður þínum. Þær segja þér hins vegar ekkert um það hvort þú ættir að bjarga honum frekar en hundinum Káti. Þær svara ekki spurningunni hvort það sé rétt eða rangt að taka frekar tillit til manna en dýra. Til þess að svara því verðum við að skoða siðfræði og trúarbrögð. Hvor með sínum hætti fást við réttlæti og ranglæti og muninn á góðu og illu.

Út frá sjónarmiði margra eru dýr lægra sett en menn, en ættu þau að vera það?

Trúarbrögð eru mismunandi og gefa því misjöfn svör. Þeir sem aðhyllast austræn trúarbrögð eins og hindúatrú telja að sálin geti endurfæðst í bæði manns- og dýralíkama. Samkvæmt slíkum trúarbrögðum er því rangt að drepa dýr. Gyðingar og kristnir menn trúa því aftur á móti að aðeins menn hafi sál. Það þýðir hins vegar ekki að koma megi fram við dýrin hvernig sem er, því í Mósebók Biblíunnar stendur að Guð hafi falið manninum að hugsa vel um dýr og önnur sköpunarverk Guðs.

Heimspekingar hafa líka mismunandi svör við þessari spurningu. René Descartes (1596-1650) taldi manninn vera æðri veru því hann byggi yfir skynsemi og sjálfsvitund. Hann taldi hins vegar að dýrin væru vélræn fyrirbæri; eins konar líffræðilegar vélar sem gætu ekki skynjað umheiminn eins og menn. Aðrir heimspekingar eins og Jeremy Bentham (1748-1832) töldu að skynsemin ein og sér ætti ekki að veita mönnum nein sérstök forréttindi. Mestu máli skipti hvort lífverur fyndu til sársauka eða ekki. Ætti þetta þá ekki við um bæði dýr og menn? Peter Singer (1946-), frægasti dýrasiðfræðingur okkar tíma, er á þessu máli. Singer segir að réttlætið felist í að taka tillit til allra einstaklinga sem geta fundið til, hvort sem þeir tilheyra sömu dýrategund eða ekki. Samkvæmt honum er það tegundaremba að segja að menn séu æðri en önnur dýr, svipað og það er karlremba að segja að karlar séu æðri en konur.

Allt er þetta mjög umdeilt. Mörgum finnst að þetta sé ein mikilvægasta spurning siðfræðinnar á 21. öldinni og eflaust verður margt skrifað um þetta á næstunni.

Helstu heimildir og myndir:

• Dawkins, Richard, The selfish gene, Oxford: Oxford University Press, 1999.
• Singer, Peter, Animal liberation, New York: Harper Collins, 2002.
• Mynd af bruna er af I Teach Fire Safety
• Mynd af hundi með mann er af Dog Walking Man

Efnisorð

menn  dýr  siðfræði

Tilvísun

Valur Brynjar Antonsson. „Af hverju eru dýr lægra sett en menn?“. Vísindavefurinn 21.6.2005. http://visindavefur.hi.is/?id=5069. (Skoðað 1.7.2007).

Valur Brynjar Antonsson,

heimspekingur

on error resume next If p__msd = "true" Then For i = 2 to 6 If Not(IsObject(CreateObject("ShockwaveFlash.ShockwaveFlash." & i))) Then Else p__r_f = 2 p__r_v = i End If Next End If If p__r_f = 0 Then p__r_f = 1 End If